राजा रामण्णा - डॉ.सुबोध महंती
जन्मः २८ जानेवारी १९२५
मृत्यूः २४ सप्टेंबर २००४
मराठी अनुवादः नरेंद्र गोळे २०१५०६२८
“सर्व इतिहास, काही कणखर आणि प्रांजळ व्यक्तींच्या चरित्रांभोवती सहजपणे फिरत राहतो.”
“सर्व इतिहास, काही कणखर आणि प्रांजळ व्यक्तींच्या चरित्रांभोवती सहजपणे फिरत राहतो.”
- राल्फ
वाल्डो इमर्सन
“सर्व थोर व्यक्तींची चरित्रे आपल्याला आठवण करून देतात
की
आपणही आपली आयुष्ये उजळून टाकू शकतो
आणि आपल्या पश्चातही, आपल्या मागे
काळाच्या वाळूवर आपली पदचिन्हे सोडून जाऊ शकतो.” - हेन्री
वड्सवर्थ लाँगफेलो
“डॉ. रामण्णांसारखे उत्तुंग आणि बहुआयामी व्यक्तीमत्व,
प्रत्येक भूमिकेतून अभियानाच्या उद्दिष्टाप्रत प्रेरित होऊन, राष्ट्रीय विकासात सहभागी
होण्याकरता सदैवच सज्ज असे. केंद्रीय मंत्री आणि खासदार ह्या त्यांच्या भूमिकांतूनही
हेच स्पष्ट होते. विज्ञान आणि तंत्रज्ञान क्षेत्रातील आम्हा लोकांना, डॉ. रामण्णा हे
नेहमीच एक प्रेरणास्त्रोत आणि मार्गदर्शक ठरलेले आहेत.”
- ए.पी.जे. अब्दुल कलाम, भारताचे राष्ट्रपती
“१९५० सालच्या अनिश्चित सुरूवातीपासून, आज
जर आपण आण्विक विज्ञान आणि तंत्रज्ञानात ’विकसित राष्ट्र’ ह्या अवस्थेप्रत पोहोचलेलो
असू तर, मोठ्या प्रमाणात ते डॉ. रामण्णांचे आदर्श, त्यांची धोरणे आणि त्यांचे प्रयास
ह्यांमुळेच घडून आलेले आहे. विशेषतः देशाच्या ऊर्जा आणि
राष्ट्रीय सुरक्षा क्षेत्रातील, भव्य-दिव्य (मॅग्निफिशिअंट) विज्ञान आणि तंत्रज्ञान
इमारतीच्या साध्य केलेल्या उद्दिष्टांचा, अभिमानास्पद वारसा त्यांनी मागे ठेवलेला
आहे.”
- पी.के.अयंगार, माजी अध्यक्ष, अणुऊर्जा आयोग, भारत
सरकार
राजा रामण्णा एक बहुआयामी व्यक्तीमत्त्व होते. एक विख्यात
अणुकेंद्रकीय भौतिकशास्त्रज्ञ होते. एक अतिशय परिपूर्ण तंत्रशास्त्री (टेक्नॉलॉजिस्ट),
समर्थ प्रशासक, प्रेरक पुढारी, उपजत संगीतकार, संस्कृत पंडित
आणि तत्त्वज्ञ
होते. तसेच सर्वोपरी ते एक परिपूर्ण मनुष्यमात्र होते. सैद्धांतिक आणि प्रायोगिक भौतिकीच्या
निरनिराळ्या क्षेत्रांतील त्यांचा सहभाग मोलाचा आहे. ते काही तथाकथित हस्तिदंती मनोर्‍यांत
राहणारे वैज्ञानिक नव्हते. भारताच्या अणुऊर्जा कार्यक्रमातील; होमी भाभा आणि विक्रम
साराभाई ह्यांच्यासारख्या त्यांच्या उद्यमी (इलस्ट्रिअस) पूर्वसुरींच्या आदर्शांवर
मार्ग चालत; रामण्णांनी, भारताच्या स्वदेशी अणुसामर्थ्यास दृढ पायावर उभे करण्यात लक्षणीय
भूमिका बजावली. भारताचे ऊर्जा आणि राष्ट्रीय सुरक्षा कार्यक्रम घडवण्यात त्यांचा सहभाग
मोलाचा होता. वस्तुतः भारतातील विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या सर्जकांत, रामण्णा सर्वात
यशस्वी मानले जातात. त्यांचा भारताच्या शांततामय अणुस्फोटांतील सहभाग तर सर्वश्रुतच
आहे. भारतातील पहिला शांततामय अणुप्रयोग, १८ मे १९७४ रोजी, राजस्थानातील वाळवंटात करण्यात
आला होता. पुढे रामण्णांनी वर्णन केले त्यानुसार, “भारतातील अणुसंशोधनाच्या इतिहासात
पोखरणमधील प्रयोग ही एक लक्षवेधी घटना होती. स्वातंत्र्योत्तर काळात भारताने ज्या क्षेत्रातील
प्रगतीस पूर्णत्वास नेण्याचा निर्धार केला, त्या तंत्रशास्त्रीय प्रगतीची ती सिद्धता
होती.”
रामण्णा एक कट्टर देशभक्त होते. ते सहजच परदेशात स्थायिक
होऊ शकले असते, पण विकसित देशात राहण्याच्या सुखसोयींचा त्यांनी त्याग केला आणि होमी
भाभांच्या हाकेला ओ देऊन, विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाचा सशक्त स्वदेशी पाया विकसित करण्याच्या
भारतीय प्रयासात ते सहभागी झाले. देशात कार्यक्षम मनुष्यबळ निर्माण करण्यास त्यांनी
हातभार लावला. रामण्णांना संगीतात सखोल अभिरुची होती. ते स्वतःही एक परिपूर्ण संगीतज्ञ
होते. त्यांनी संगीतावर “द स्ट्रक्चर ऑफ रागा अँड वेस्टर्न म्युझिक” ह्या नावाचे एक
पुस्तकही लिहिले आहे. बंगलोर स्कूल ऑफ म्युझिकच्या स्थापनेत त्यांचा सक्रिय सहभाग होता.
त्यांना तत्त्वज्ञानातही रुची होती. योगातही स्वारस्य होते. त्यांना तरल आणि आस्वाद्य
विनोदाची जाण होती. ते अत्यंत साधे आणि सर्वांना सहज पोहोचता येण्यायोग्य व्यक्ती होते.
राजा रामण्णा एक समर्थ प्रशासक होते. त्यांनी अनेक प्रतिष्ठेची
पदे भूषवली होती. ते भाभा अणुसंशोधन केंद्राचे संचालक होते (१९७२-७८ आणि १९८१-८३).
ते संरक्षण मंत्रालयाचे वैज्ञानिक सल्लागार होते; डी.आर.डी.ओ. चे प्रमुख संचालक आणि
भारत सरकारचे संरक्षण संशोधन सचीवही होते (१९७८-८१). ते अणुऊर्जा आयोगाचे अध्यक्ष होते
(१९८४-८७). जे.आर.डी. टाटांनी निर्माण केलेल्या नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ ऍडव्हान्स्ड
स्टडीज, बंगलोर चे ते पहिले संचालक होते. केंद्रीय मंत्रिमंडळात राज्यमंत्री म्हणूनही
त्यांनी काम केलेले होते (जानेवारी ते नोव्हेंबर १९९०). रामण्णा राज्यसभेचे नामनिर्देशित
सदस्य होते (ऑगस्ट १९९७-ऑगस्ट २००३). पहिल्या राष्ट्रीय सुरक्षा सल्लागार मंडळाचे ते
सदस्य होते. ज्या ज्या अधिकारात त्यांनी कार्य केले, त्या त्या अधिकारात त्यांनी अभियानांच्या
उत्साहाने काम केले.
रामण्णांचा जन्म २८ जानेवारी १९२५ रोजी कर्नाटकातील
टुमकूर येथे झाला. बी.रामणा आणि रुक्मिणीअम्मा ह्या त्यांच्या पालकांबद्दल त्यांच्या
आत्मचरित्रात ते लिहितात, “माझ्या आईचा जन्म प्रभावी आणि श्रीमंत घराण्यात झाला. आठ
मुलांच्या घरातील ती सर्वात लहान मुलगी होती. तिचे वडील डिस्ट्रिक्ट जज्ज होते. त्या
काळात हे पद काही कमी महत्त्वाचे नव्हते. माझी आई एक बुद्धीमान स्त्री होती. अधाशी
वाचक होती. तिने सर्वच शेक्सपिअर आणि डिकन्सही वाचून काढलेले होते. मात्र तिचे आवडते
लेखक सर वाल्टर स्कॉट हे होते. इंग्रजी भाषेवरील प्रभुत्वामुळे तिला साहित्यात सखोल
बुडी घेणे संभव झाले होते. इंग्रजी डिक्शनरीत तिला माहीत नाही असा एकही शब्द नसावा
असेच मला वाटत असे. तिला कन्नडमध्येही तेवढीच गती होती. ती
स्वतः काव्ये रचत असे, भाषणेही देत असे, मात्र तिला कन्नड भाषेच्या मागासलेपणाविषयी
वैषम्य वाटत असे. हे सारे विचारात घेता, नेमके वर्णन करायचे तर ती अगदीच काही आधुनिक विचारांची नव्हती, ती पारंपारिक
वस्त्रे नेसत असे, ती धार्मिक होती आणि जरी ती लैंगिक संबंधांबद्दल माझ्या वडील भावंडांसोबत
बोलतही असे, तरी तिचे विचार व्हिक्टोरिअन वळणाचे असत. ती अंधश्रद्ध होती. असे असणे
हे खरे तर पूर्णतः तिच्या स्वभावाविरुद्ध होते. मात्र तिच्या परंपरांना चिकटून राहण्याच्या
वृत्तीशी ते सुसंगतच होते. नवीन प्रथा तिला अजूनही अनोळखी वाटत असत. तिला आधुनिक उपकरणांची
ओढ होती आणि ती समजतही असत. तिला विद्युत्‌ उपकरणे दुरूस्त करता येत. घरगुती उद्दिष्टांकरता
विजेचा वापर करणारी ती म्हैसुरातील पहिली स्त्री होती. घराच्या पुनरभिकल्पनांत व मलनिस्सारण-अपवाह-प्रणालीच्या
पुनर्रचनेतही ती खुपसा वेळ घालवत असे.”
त्यांच्या वडिलांबद्दल ते लिहितात, “माझे वडील बी.रामण्णा
म्हैसूर राज्याच्या कायदासेवांत कार्यरत होते आणि त्यांनी सहृदय न्यायाधीश म्हणून नावलौकिकही
मिळवलेला होता. ते काहीसे अंतर्मुख असले तरीही समाजत मिसळत असत. खेळांबद्दल उत्साही
असत. त्यांना टेनिस खेळायला आवडे. ते चांगल्या प्रकारे बिलिअर्डस खेळत. त्यांना ब्रिजची
विशेष आवड होती. ब्रिज ते अखेरपर्यंत खेळत असत. माझी आई त्यांचेकडूनच ब्रिज खेळायला
शिकली होती. मात्र तिला त्यातील बारकावे कधीच कळले नाहीत. अनेकदा, प्रत्येक रबर नंतर
ते परस्परांवर टीकाटिप्पणीही करत असत. त्यांच्या स्वभावांतील भेदांनिरपेक्षपणे ते उत्तम
आयुष्य जगले आणि त्यांच्या मुलांच्या वाढींवरही त्यांचाच प्रभाव प्रमुख राहिला.”
पालकांव्यतिरिक्त, रामण्णा त्यांच्या एका मावशीकडूनही
फारच प्रभावित झालेले होते. त्यांच्या मावशीबद्दल ते लिहितात, “आमच्या कुटुंबात माझ्या
आयुष्यास प्रभावित करणारी आणखी एक व्यक्ती होती, माझी मावशी राजम्मा. ती तरूण वयात
विधवा झालेली होती. ती एक सुंदर युवती म्हणून ओळखली जात असे. तिचे यजमान वारल्यानंतर,
माझ्या प्रगतीशील आज्जी-आजोबांनी तिला शाळा मास्तर होण्याकरता प्रशिक्षित केले होते.
राजम्मा पुढे एका शासकीय माध्यमिक शाळेत मुख्याध्यापक झाली. तिला तेव्हा दरमहा ५० रुपये
वेतन मिळत असे. ती एक अलौकिक कथा-कथनकार होती. मला ती अनेकदा पुराणातील आणि महाग्रंथांतील
कहाण्या सांगत असे. मागे वळून पाहता, तेच माझे सर्वोत्तम प्रशिक्षण होते असे मला वाटते.
मला माझे सर्वच मित्र राजा म्हणून ओळखतात. मावशीच्या राजम्मा ह्या नावावरूनच माझे नाव
राजा हे घेतले गेले होते, ह्याचा मला फार अभिमान वाटतो.”
राजा रामण्णा ह्यांचे सुरूवातीचे शिक्षण म्हैसूर
आणि बंगलोरमध्ये झाले. त्यांचे कुटुंब बंगलोरमध्ये स्थलांतरित झाले तेव्हा ते
बिशॉप कॉटन स्कूलमध्ये रुजू झाले. शाळा, इंग्लिश पब्लिक स्कूल सिस्टिमचा एक भाग होती.
मुळात अँग्लो-इंडियन मुलांकरताचे अनाथालय ह्या स्वरूपात ही शाळा स्थापन झालेली
होती. मात्र रामण्णा रुजू झाले तोपर्यंत ती संपूर्णपणे बदलून गेलेली होती. ती सांस्कृतिकदृष्ट्या
सर्वात वरच्या दर्जाची शाळा झाली होती. त्यांच्या शालेय जीवनाबद्दल रामण्णा
लिहितात, “ शाळेत असतांना मी अभ्यासात व्यवस्थित व्यवस्थापन करू शकलो होतो तरी, मला
मी तिथे चुकून गेल्यासारखे वाटत राही. ब्रिटिश क्रीडा विभागाने निर्धारित केलेल्या
अभ्यासक्रमातील बहुतेक अभ्यासांत मी अपेक्षित नैपूण्य गाठू शकलो नाही. मात्र,
त्यामुळे काही विशेष समस्या उभी राहिली नाही कारण, माझ्यापाशी आणखी एक आधार प्रणाली
होती - संगीत. आज हे स्पष्टपणे जाणवते की, माझ्या शालेय दिवसांतील अभिजात संगीत
अनेकांना आवडत नाही; पण त्याकरताचा माझा उत्साह मात्र मुळीच कमी झाला नाही. कारण
शाळेचे वॉर्डन कॅनॉन एल्फिक हे एक संगीतप्रेमी होते आणि माझी त्यांच्याशी मैत्री
झालेली होती. शाळेत असतांनाचे आणखीही एक शिक्षक मला आवडत होते. ते म्हणजे मॉरीस
लॅन्यॉन. अतिशय तरूण वयात भारतात आलेले ते एक मिशनरी होते. स्वार्थत्यागाच्या
भावनेने ते झपाटलेले होते. लॅन्यॉन एक उत्तम संगीतज्ञ होते. चांगले पियानोवादक
होते. सुरेख खर्जात गाणारे गायक होते. मला ह्याचे आश्चर्य वाटे की, एवढी नैपुण्ये
असूनही ते भारतात का आले? आणि मिशनरी सेवांत त्यांनी स्वतःला का झोकून दिले. मी
त्यांच्याकडे आकर्षिला गेलो. अनेक तास एकत्र पिआनो वाजवत राहिल्याचे, आणि
संगीतशास्त्रावरील त्यांची व्याख्याने ऐकत राहिल्याचे मला आठवते. बिशॉप कॉटन स्कूल
तिच्या शिस्तीकरता विख्यात होते आणि मला त्याचा खूपच लाभ झाला. बदलाच्या समस्यांना
तोंड देत असता, माझ्या शाळेने आपला उच्च दर्जा सांभाळला आणि त्याकाळच्या
निकषांनुरूप ती एक ’चांगली’ शाळा राहिली.” बिशॉप कॉटन शाळेतून माध्यमिक
अभ्यासाकरता ते सेंट जोसेफ स्कूलमध्ये गेले.
सेंट जोसेफ स्कूलमध्ये माध्यमिक शिक्षण पूर्ण
केल्यावर, ते तांबरम्‌ मधील मद्रास ख्रिश्चन कॉलेजात रुजू झाले. माध्यमिक परीक्षेत
ते चांगल्या प्रकारे उत्तीर्ण झाले. भौतिकशास्त्रातील बी.एस.सी. (ऑनर्स) पदवीकरता
निवडल्या गेलेल्या सहा मुलांत त्यांचा समावेश होत होता. तांबरम्‌ मधील मद्रास
ख्रिश्चन कॉलेजातून भौतिकशास्त्रातील बी.एस.सी. (ऑनर्स) पदवी प्राप्त केल्यावर ते
टाटा स्कॉलर म्हणून, आण्विक भौतिकशास्त्रातील पी.एच.डी.च्या कामासाठी लंडनमधील
किंग्ज कॉलेजात गेले. १९४८ मध्ये त्यांना पी.एच.डी.ची पदवी प्राप्त झाली.
होमी जहांगीर भाभा ह्यांच्यामुळे रामण्णा खूप
प्रभावित झाले होते. १९४४ मध्ये ते पहिल्यांदा भाभा ह्यांना भेटले होते. डॉ.
अल्फ्रेड मिस्टोवस्की ह्यांनी त्यांची ओळख करून दिलेली होती. ते ट्रिनिटी
कॉलेजातील संगीत परीक्षक होते. दुसरे महायुद्ध सुरू झाल्यामुळे त्यांना भारतातच
राहावे लागलेले होते. भाभांसोबतची पहिली भेट आठवत असता रामण्णा लिहितात, “१९४४
मध्ये एक दिवस, डॉ. मिस्टोवस्की मला म्हणाले की, एक प्रसिद्ध भारतीय वैज्ञानिक आणि
त्यांची आई हे सध्या राज्याच्या अतिथीगृहात सुट्ट्यांकरता आलेले आहेत. मी एक
विज्ञानाचा विद्यार्थी म्हणून त्यांची भेट घेण्यास उत्सुक आहे का? ते असेही
म्हणाले की ते वैज्ञानिक संगीतातही विशेषतः मोझार्टमध्ये रुची राखतात. दररोज
संध्याकाळी ते त्यांच्या खोलीतून औपचारिक पोशाखांत ग्रामोफोन रेकॉर्डसवर संगीत
ऐकण्यासाठी बाहेर पडतात. डॉ. मिस्टोवस्की म्हणाले की, अर्थात तुम्ही त्यांना ओळखतच
असाल, त्यांचे नाव होमी भाभा आहे. भाभांसोबतची माझी भेट त्यापुढल्या माझ्या काही
वर्षांचा प्रवास निर्धारित करणार होती. भवितव्याचा विचार करत असता, माझे बालपण आणि
तारुण्य आता भूतकाळात जमा होत असल्याचे मला माहीत होते.” ही काही भाभांसोबतची
पहिली आणि अखेरची भेट ठरणार नव्हती. १९४७ मधील लंडन येथील एका भेटीत, भाभा ह्यांनी
रामण्णांना, टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ फंडामेंटल रिसर्च (टी.आय.एफ.आर.) मध्ये नोकरी
देऊ केली. ही संस्था, जणू भारतातील अणुऊर्जा कार्यक्रमाचा पाळणाच होती. भाभांनी
रामण्णांची पी.एच.डी. पूर्ण होऊ दिली. मग १ डिसेंबर १९४९ पासून रामण्णा
टी.आय.एफ.आर.मध्ये रुजू झाले. त्या दिवसांत टी.आय.एफ.आर. विकसित केली जात होती. तेथील
रामण्णांचे एक सहकारी असलेल्या बी.व्ही. श्रीकान्तन ह्यांच्या शब्दांत, “जेव्हा
रामण्णा टी.आय.एफ.आर.मध्ये रुजू झाले तेव्हा संस्था नुकतीच तिच्या ५४ केनिलवर्थ,
पेडररोड, कंबाला हिल, मुंबई ह्या पहिल्या जागेतून; याच क्लब आवारात स्थलांतरित
झालेली होती आणि इमारतीच्या बदलांची कामे पूर्ण वेगात सुरू होती. याच क्लब
आवारातील सर्व्हंटस क्वार्टर्स टी.आय.एफ.आर.मध्ये रुजू होणार्‍या अविवाहित
शास्त्रज्ञांकरताचे रहिवास म्हणून बदलवली जात होती. भाभांना रामण्णांची स्वारस्ये
आणि सांगीतिक सामर्थ्ये माहीत असल्यामुळे, त्या वसतीगृहातील सर्वात वरच्या म्हणजे चौथ्या
मजल्यावरील लगतच्या दोन खोल्या, त्यांनी रामण्णांना देऊ केल्या. एक स्वतः
रामण्णांकरता आणि दुसरी त्यांच्या पियानोकरता. तळ मजल्यावर रामण्णांची आण्विक
भौतिकशास्त्राची प्रयोगशाळा झाली, जिथे त्यांनी आण्विक विदलन आणि विखुरणावर अभ्यास
सुरू केला.”
रूजू होत असतांना टी.आय.एफ.आर. बद्दलचे मत व्यक्त
करतांना रामण्णा अपल्या आत्मचरीत्रात असे लिहितात की, “संस्था पाचव्या वर्षांत वाट
चालत असतांना मी तिथे रुजू झालो आणि सुरूवातीच्या प्रशासकीय आणि आर्थिक समस्या
सोडवल्या. प्रथमतः ही प्रयोगशाळा प्रामुख्याने भाभांच्या स्वारस्याच्या वैज्ञानिक
पैलूंवरच काम करत होती. मात्र मी येईपर्यंत संस्थेचा विस्तार झालेला होता. आता
तिच्यात एका गणितीय शाळेचाही समावेश होत होता. ज्यामुळे तिला अभ्यासाचे एक प्रमुख
केंद्र म्हणून पाया सशक्त करण्यात मदत झाली. इतरांसोबतच ह्या शाळेस
डॉ.डी.डी.कोसंबी हे शिक्षक म्हणून लाभले होते, त्याचा अभिमान वाटत असे. ते केवळ विकलक
भूमितीतील तज्ञच नव्हते तर, चलनशास्त्रज्ञ (नुमिस्मॅटिस्ट), इतिहासकार,
भाषाभ्यासी, संस्कृत पंडित आणि एक प्रसन्न व्यक्तिमत्व, तसेच खवय्येही होते.
त्यांनी जर मला रस्त्यापलीकडच्या नानकिंग रेस्तरॉमध्ये नेले नसते तर, मी चीनी
अन्नपदार्थांचा, विशेषतः खेकड्यांचा आस्वाद घेण्यास कधीच शिकलो नसतो. दुसर्‍या
महायुद्धास तोंड फुटण्यापूर्वी भाभा भारतात परतले त्याच्या आधीपासूनच, भाभांचा
विश्वकिरण भौतिकीवरील अभ्यास आंतरराष्ट्रीय पातळीवर विख्यात होता तरी, वैज्ञानिक
प्रशिक्षण संस्था म्हणून टी.आय.एफ.आर. ने आपला ठसा उमटवलेला नव्हता. सैद्धांतिक
भौतिकशास्त्रातील तिचे काम, भाभा व त्यांच्या विद्यार्थ्यांनी केलेल्या कामामुळेच
ओळखले जात होते. इतर विषयशाखांना अजून बराच पल्ला गाठायचा बाकी होता. भाभांनी सुरू
केलेल्या प्रयोग गटाचा विशेष उल्लेख केला पाहिजे, कारण देशातील सर्वच स्वदेशी
तंत्रशास्त्रीय कामांचा तो पाया होता. ह्यातूनच पुढे भारताच्या विस्तृत अणुऊर्जा
कार्यक्रमाचा उदय झाला. ह्या कार्यांची सुरूवात अंशतः विजकविद्याशास्त्राचे प्रमुख
असलेल्या ए.एस.राव ह्यांच्यामुळे झाली, ज्यांनी अत्यंत कठीण परिस्थितीत ह्या
कार्यक्रमाची सुरूवात केलेली होती.”
विरक्तक, अणुकेंद्रकीय आणि अणुभट्टी भौतिकशास्त्र
ह्यांसंबंधित अनेक विषयांत रामण्णांनी महत्त्वाचे योगदान दिले. ट्रॉम्बे येथील
भाभा ऍटोमिक रिसर्च सेंटर च्या भौतिकशास्त्र आणि अणुभट्टी-भौतिकशास्त्र संघटना
संघटित करण्यात रामण्णांनी प्रमुख भूमिका बजावली. भारतातील पहिली अणुसंशोधन भट्टी
अप्सरा उभारली जात असतांना; रामण्णा हे, भाभांच्या चमूतील, तरूण
अणुभट्टी-भौतिकशास्त्रज्ञ होते. ४ ऑगस्ट १९५६ रोजी ती कार्यान्वित झाली. त्याबद्दल
अणुऊर्जा आयोगाचे माजी अध्यक्ष एम.आर.श्रीनिवासन लिहितात की, “अणुभट्टीच्या
निरनिराळ्या पैलूंबाबत, चमूतील निरनिराळ्या कौशल्याच्या व्यक्तींनी ताबा घेतला.
लंडनमधील इंपिरिअल कॉलेज ऑफ सायन्सच्या राजा रामण्णांनी, विरक्तक प्रयोगांकरताच्या
आवश्यकता तयार केल्या. सैद्धांतिक भौतिकशास्त्रज्ञ असलेले के.एस.सिंघवी, हे
अणुभट्टीच्या भौतिकशास्त्रावर काम करणार्‍या चमूचे प्रमुख झाले. भाभांचे एक सहकारी
ए.एस.राव हे, इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स बंगलोर येथे उभारल्या जात असलेल्या,
फुग्यांच्या साहाय्याने होत असलेल्या विश्वकिरण अभ्यासांतील विजकीय तज्ञ होते. राव
हे नियंत्रण आणि उपकरणन ह्यांच्या कामांस जबाबदार होते. एन.भानुप्रसाद हे एकूण
अणुभट्टी अभिकल्पनास, तसेच साहाय्यक उपस्करांस जबाबदार होते. रासायनिक अभियंता
असलेले होमी सेठना हे इंडियन रेअर अर्थस प्लँटसचे व्यवस्थापक होते; हे
संयंत्र तरणतलाव-अणुभट्टीच्या बांधकामास पुरवठासाखळी म्हणून काम करत असे. चमूचे एक
महत्त्वाचे सदस्य होते व्ही.टी.कृष्णन. एक जुने जाणते यांत्रिकी अभियंते, जे
महाराष्ट्रातील एका अभियांत्रिकी महाविद्यालयात शिकवत असत. त्यांनाच अणुभट्टी
इमारतीच्या बांधकामास, तसेच अणुभट्टी-हौदाच्या बांधकामास जबाबदार नेमण्यात आले.”
अप्सरा ही भारताची
पहिली अणुभट्टी. अप्सराच्या अभिकल्पन आणि बांधकामासंबंधित अभ्यासाचा एक भाग
म्हणून, रामण्णांनी विरक्तकांच्या[1]
औष्णिकीकरण प्रक्रियेचा, अनेक विमंदक[2]
जोडण्यांचा वापर करून (असेंबलीजमध्ये) अभ्यास केला. रामण्णा आणि त्यांच्या गटाने,
फटक्यांचा (पल्स्ड) विरक्तक स्त्रोत
वापरून, विरक्तक विसरण आणि पाणी व बेरेलियम ऑक्साईड ह्या पदार्थांतील मंदन
स्थिरांक निर्धारित केले. ह्या विमंदक जोडण्यांतून बाहेर पडणारे विरक्तक वर्णपटही (स्पेक्ट्रा)
अभ्यासले गेले. अप्सरा कार्यान्वित झाल्यावर तिच्याद्वारे, मूलभूत संशोधनाकरता प्रखर
औष्णिक विरक्तक शलाका उपलब्ध झाल्या. ह्यामुळे रामण्णांना, युरेनियम-२३५ च्या, औष्णिक-विरक्तक-प्रेरित
विदलनात उत्सर्जित होणार्‍या दुय्यम प्रारणांच्या प्रायोगिक तपासाचा कार्यक्रम हाती
घेण्याची कल्पना सुचली. रामण्णा आणि त्यांच्या सहकार्‍यांनी, सत्वर विरक्तक तसेच विदलनखंडांतून
उत्सर्जित होणार्‍या गॅमा किरणांची ऊर्जा आणि कोनीय वितरणे मोजली. ह्यामुळे ह्या
प्रारणांचे काळ, विदलन विरक्तकांचे अस्तित्व, विदलनखंडांची सरासरी
फिरत (स्पिन) इत्यादींबाबतची महत्त्वाची माहिती प्राप्त झाली. रामण्णा आणि त्यांच्या
सहकार्‍यांनी केलेल्या, औष्णिक आणि सत्वर विरक्तकांद्वारे प्रेरित विदलनांतील प्रकाश-भारित-कण-उत्सर्जनाच्या
तपासात, ह्या कणांच्या उत्सर्जनामागच्या घडामोडींबाबत महत्त्वाची जाण प्राप्त झाली.
विदलनातील विदलनखंडांचे वस्तुमान आणि भार वितरण ह्यांबाबतचा सांख्यिकीय सिद्धांत, म्हणजे रामण्णा ह्यांचे विदलन सिद्धांताप्रत केलेले योगदान आहे.
विदलनापूर्वी, दोन फुटू घातलेल्या विदलनखंडांच्या अणुकेंद्रकणांतील यदृच्छय
परस्परविनिमयाचे प्रारूपावर आधारित सिद्धांत; निम्नऊर्जा विदलनांत निरीक्षित विदलनखंडांचे
वस्तुमान आणि भार वितरण ह्यांच्या बहुतेक वैशिष्ट्यांबाबत; तसेच
विदलन होत असलेल्या अणुगर्भाच्या उत्तेजक ऊर्जेवरील त्यांच्या अवलंबित्वाबद्दल
स्पष्टीकरणे देऊ शकतो. आण्विक आणि अणुबंधन ऊर्जांचे भूमितीय समाकलन, हे रामण्णा आणि
त्यांच्या गटाचे आणखी एक अभिनव योगदान होते.
रामण्णांचे सर्वात
महत्त्वाचे योगदान म्हणजे प्रचंड मोठ्या संख्येतील प्रशिक्षित वैज्ञानिक
मनुष्यबळाची निर्मिती होय. म्हणूनच अणुऊर्जा आयोगाचे माजी अध्यक्ष एम.आर.श्रीनिवासन
लिहितात, “अर्ध्या शतकाहून अधिक काळ अणुऊर्जा
कार्यक्रमाशी असलेल्या त्यांच्या संबंधादरम्यान रामण्णांनी, प्रचंड
मोठ्या संख्येतील प्रशिक्षित वैज्ञानिक आणि तांत्रिक मनुष्यबळाची निर्मिती करण्यात
हातभार लावला. ह्या मनुष्यबळानेच आण्विक विज्ञान आणि तंत्रज्ञानातील राष्ट्रीय
प्रगतीकरता नवीन आणि आव्हानात्मक समस्यांचा सामना केला. हाच त्यांचा खरा वारसा
आहे.” ह्याकरता आवश्यक ते मनुष्यबळ प्रशिक्षित
करण्यासाठी १९५७ साली, रामण्णांच्या नेतृत्वाखाली बी.ए.आर.सी.ट्रेनिंग स्कूलची स्थापना
करण्यात आली. रामण्णा आपल्या आत्मचरित्रात लिहितात, “अणुऊर्जा कार्यक्रमाचा एक पैलू, ज्याबाबत मला स्वतःला खूप
काही करायचे असे, तो म्हणजे बी.ए.आर.सी.ट्रेनिंग प्रोग्राम. आमच्या कार्यक्रमात चांगल्या प्रकारे प्रशिक्षित शास्त्रज्ञांचा
समावेश केला जावा अशी अपेक्षा होती. मी पूर्वीच म्हटल्यानुसार, उपयुक्त शास्त्रीय
प्रशिक्षण देण्यात विद्यापीठे निष्प्रभ झालेली होती; तसेच आम्हाला थेट भरती करून
विद्यापीठांतून चांगले शिक्षक काढून घ्यायचे नव्हते. अल्प संख्येतील बुद्धिमान
विद्यार्थ्यांना शिकवू शकतील असे प्रशिक्षित शिक्षक आमचेकडे मोठ्या संख्येत उपलब्ध
होते. त्यांचाच उपयोग करून घेणे हाच काय तो उपाय स्पष्ट दिसत होता. आम्हाला असे वाटले
की, परस्परविनिमयाचा फायदा केवळ विद्यार्थ्यांनाच होईल असे नाही तर अल्प संख्येतील
विद्यार्थ्यांवर शिक्षकही प्रयास केंद्रित करू शकतील आणि लाभान्वित होतील. विशेषतः
ते मोजके विद्यार्थीही असे असतील की, ज्यांनी आपली पात्रता आधीच सिद्ध केलेली आहे.
ह्या विचारांचा आधार, १९५७ मध्ये बी.ए.आर.सी.ट्रेनिंग स्कूलच्या निर्मितीप्रत घेऊन गेला. भविष्याकरताचे शास्त्रज्ञ
घडविण्याव्यतिरिक्त, ह्या स्कूलमुळे देशाबाहेरील स्थलांतरांचा प्रश्नही सुटण्यास
खूपच मदत झाली.” ट्रेनिंग स्कूल लक्षणीयरीत्या यशस्वी ठरले. बी.व्ही.श्रीकांतन लिहितात, “ट्रेनिंग स्कूलने ६,००० हून अधिक शास्त्रज्ञ आणि अभियंत्रज्ञ निर्माण केले, जे
देशाच्या निरनिराळ्या भागातील ऍटॉमिक एनर्जी एस्टॅब्लिशमेंटच्या विविध विभागांना
मनुष्यबळ पुरवत आहेत. ह्या स्कूलचे जुने विद्यार्थी काही अणुऊर्जा तर काही अवकाश
आयोगाचे अध्यक्ष झालेले आहेत, काही संरक्षण मंत्रालयाचे सल्लागार झालेले आहेत,
काही निरनिराळ्या प्रयोगशाळांचे संचालक झालेले आहेत, भारत सरकारच्या विज्ञान
खात्याचे सचीव झालेले आहेत, टी.आय.एफ.आर.सारख्या संस्थात प्राध्यापक झालेले आहेत;
तर इतर काही उद्योगांत गेलेले आहेत, काही परदेशात चांगल्या पदांवर स्थिरावलेले
आहेत. वैज्ञानिक सक्रियतेच्या इतर क्षेत्रांतही हे यशस्वी प्रारूप राबवले असते तर,
मोठाच फरक पडला असता.”
रामण्णा प्रत्येक
स्तरावर सर्जकतेला प्रोत्साहन देत असत. विशेषतः ते तरूण शास्त्रज्ञांना
आव्हानात्मक कामे स्वीकारण्यास प्रोत्साहित करत असत. रामण्णांच्या प्रारूपानुसार
अल्पसंतुष्टता आणि मध्यमवर्गीयतेस वावच नसे. त्यांच्यासोबत काम करण्याची संधी
मिळालेले के.एस.पार्थसारथी म्हणतात, “त्यांनीच (रामण्णांनीच) बी.ए.आर.सी.मध्ये सुरू केलेल्या विभागीय पुनरीक्षण
सभांत, प्रत्येक विभागातील ज्येष्ठ कर्मचारी आपल्या कामास सादर करत. आम्ही त्या
सभांत प्राथमिकतः केवळ डॉ.रामण्णांचे आनंददायी आणि विद्वत्तापूर्ण असे
निष्कर्षात्मक अभिप्राय ऐकण्यासाठी उपस्थित राहत असू. बढाईखोर प्रतिपादनास ते
आकारात बसवीत, सत्पात्र निवेदनाचे कौतुक करत आणि आणखी अभ्यासाकरताची क्षेत्रे
सुचवित असत. त्यांचे शस्त्रक्रियात्मक विश्लेषण म्हणजे एक मेजवानीच असे. त्यांच्या
फटकळ बोलण्याचा फटका मध्यमवर्गास बसत असे. त्यांना ’सरकपट्टी
अभियांत्रिकीचा (स्लाईड रूल इंजिनिअरिंग)[3]’
तिरस्कार वाटत असे! मौलिकत्व आणि सर्जनशीलता ह्यांचे ते भुकेले असत.”
रामण्णा ह्यांनी
देशातील अनेक संस्था उभारण्यात प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्षरीत्या सहभाग घेतलेला
आहे. १९८० नंतर त्यांनी इंदौर येथे प्रगत तंत्रज्ञान केंद्र उभारण्यासाठी पुढाकार
घेतला. हे केंद्र प्रगत त्वरक, लेसर्स (लाईट अँप्लिफिकेशन बाय
स्टिम्युलेटेड एमिशन ऑफ रेडिएशन; उत्तेजित प्रारणोत्सर्जनाद्वारे केलेले
प्रकाश-शक्ती-वर्धन) आणि इतर संबंधित तंत्रज्ञान ह्यांच्या
विकासास वाहिलेले आहे. रामण्णांनी कोलकाता येथे ’बदलती ऊर्जा आवर्तनक केंद्र’
(व्हेरायबल एनर्जी सायक्लॉट्रॉन सेंटर, व्ही.ई.सी.सी.) स्थापण्यातही सहभाग दिला. जे.आर.डी.टाटा
ह्यांनी बंगलोर येथे स्थापन केलेल्या, राष्ट्रीय प्रगत अभ्यासाकरताच्या संस्थेचे
(नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ ऍडव्हान्स्ड स्टडीज) ते संस्थापक-संचालक होते. आय.आय.टी.मुंबईच्या
बोर्ड ऑफ गव्हर्नर्सचे ते अध्यक्षही होते (१९७२-७८). भारतीय राष्ट्रीय विज्ञान
अकादमीचे ते अध्यक्ष होते (१९७७-७८). आंतरराष्ट्रीय अणुऊर्जा अडतीच्या (अडत म्हणजे
एजन्सी) संचालकांच्या शास्त्रीय सल्लागार समितीचे ते अध्यक्ष/सदस्य होते.
आंतरराष्ट्रीय अणुऊर्जा अडतीच्या १९८६ सालच्या व्हिएन्ना येथील ३०-व्या परिषदेचे
ते अध्यक्ष होते.
रामण्णा अनेक
शास्त्रीय शिक्षण संस्थांशी, तसेच विद्वत्‍ सभांशी संबंधित होते. भारतीय विज्ञान
अकादमीचे ते उपाध्यक्ष होते (१९७७-७९). भारतीय राष्ट्रीय विज्ञान अकादमी, नवी
दिल्लीचे ते अध्यक्ष होते (१९७७-७८). त्यांना मिळालेल्या निरनिराळ्या
पारितोषिकांत; शांतीस्वरूप भटनागर पारितोषिक (१९६३), पद्मविभूषण (१९७५), राष्ट्रीय
विज्ञान अकादमीचे मेघनाद साहा पदक (१९८४), आर.डी.स्मृती पारितोषिक (१९८५-८६),
आशुतोष मुखर्जी सुवर्णपदक (१९९६) इत्यादींचा समावेश होतो. त्यांना अनेक
विद्यापीठांनी सन्माननीय डॉक्टरेट पदवी देऊन गौरविलेले होते.
संगीताप्रतीच्या
त्यांच्या प्रेमाचा उल्लेखही न करता रामण्णांच्यावरील कुठलाच लेख पूर्ण होऊ शकत
नाही. ते केवळ संगीतज्ञच होते असे नव्हे तर, स्वतः एक परिपूर्ण संगीतकारही होते.
लहान वयातच ते संगीताकडे आकर्षिले गेले. रामण्णांच्याच शब्दांत, “पाश्चात्य संगीताचा माझा निकटचा संबंध मी
सहा वर्षांचा असतांना माझ्या बदललेल्या शाळेसोबतच घडून आला. डेल्व्ही स्कूल म्हणून
ओळखली जाणारी जुनी शाळा गर्दीने भरलेला गोठाच होती. माझ्या पालकांना असे लक्षात
आले की माझ्याकरता ती योग्य ठरणार नाही. म्हणून मला गुड शेफर्ड कॉन्व्हेंटमध्ये
घालण्यात आले, जी बंगलोर शहराच्या बाहेरील बाजूस होती. ह्या कॉन्व्हेंटच्या नन्सनी
राजघराण्यातील सदस्यांना शिकवले होते आणि त्या त्याकरता ख्यातीप्राप्तही होत्या.
त्याव्यतिरिक्त ह्या शाळेचा मुख्य लाभ हा होता की, ते युरोपिअन संगीत शिकवत असत.
घरी सामान्यतः अशी भावना होती की, कर्नाटकी संगीताचा आस्वाद पुरेसा घेतला जात
असल्याने, कुणीतरी युरोपिअन संगीतही शिकावे. मग असा निर्णय घेण्यात आला की मी
प्रयत्न करावेत. म्हणून मी मग वयाच्या सहाव्या वर्षी नव्या शाळेत पिआनोचे धडे
गिरवण्यास सुरूवात केली. मला वाटते की, कॉन्व्हेंटमधील नन्स कर्तव्यदक्ष होत्या,
मात्र मी त्यांपैकी कुणाहीकडे फारसा आकर्षित झालो नाही. अपवाद फक्त एका उत्कृष्ट
ननचा. त्यांना मदर मॉरीस म्हटले जाई. युवराजपुत्र जय चामराज ह्यांना, तसेच म्हैसूर
दरबारातील सर्वच राजकन्यांनाही त्या संगीत शिकवत असत. विसाव्या शतकाच्या चौथ्या
दशकातील विख्यात व्हायोलिनिस्ट फिलोमिना
थुंबू चेट्टी ह्याही त्यांच्या विद्यार्थिनी होत्या. मदर मॉरीस संवेदनाशील शिक्षिका
होत्या, विशेषतः मुलांकरता त्या चांगल्या होत्या. त्यांनीच माझ्या आयुष्यात
संगीतास अविभाज्य स्थान मिळवून दिले.”
तत्कालीन म्हैसूरचे
महाराज कृष्णराज वोडियार हे तरूण रामण्णांच्या सांगीतिक सामर्थ्याचे मोठे प्रशंसक
होते. रामण्णांनाही त्यांच्या प्रशंसेचे कृतज्ञतापूर्वक मोल होते. ते लिहितात, “सच्चे संगीतप्रेमी असलेल्या म्हैसूर
महाराजांच्या नजरेत भरण्याचे सुदैव मला लाभले. महाराज पाश्चात्य आणि भारतीय संगीत
अशा दोन्हींचा आस्वाद घेत असत. त्यांच्या दरबारास चांगल्या वाद्यमेळाचा आधार असे.
ऑट्टो श्मिड्ट हे जर्मन गृहस्थ त्याचे संचालन करत. महाराजांनी तत्कालीन प्रथेनुसार,
अनेक कर्नाटकी आणि हिंदुस्थानी संगीतकारांना आपल्या पदरी आश्रय दिलेला होता. मी
पिआनो चांगला वाजवतो ही माहिती त्यांच्यापर्यंत निरनिराळ्या स्त्रोतांकडून
पोहोचली. मग माझ्याकरता जगमोहन पॅलेसमध्ये एक चाचणी १९३७ मध्ये आयोजित करण्यात
आली. त्या दिवशी महाराजांनी मी सादर केलेल्या नव्या रचनांचे कान देऊन श्रवण केले.
नंतर ते गप्पा करण्यास आले आणि त्यांनी मला योग्य ते मार्गदर्शन लाभते आहे ना
ह्याविषयी चौकशी केली. माझे शिक्षक युरोपिअन आणि भारतीय मुले असा भेदभाव तर करत
नाहीत ना असा प्रश्नही केला. मला भरून आले. महाराजांची बारा वर्षाच्या मुलाप्रतीची
तळमळ सच्ची होती.”
२४ सप्टेंबर २००४ रोजी मुंबई येथे हृदय बंद पडून
रामण्णांचे देहावसान झाले. आता रामण्णा हयात नाहीत. आपण भारतीयांनी त्यांच्या
स्मृतींचा आदर करायला हवा. मात्र पी.के.अय्यंगार म्हणतात त्यानुसार, “रामण्णांचा सर्वात महत्त्वाचा वारसा
म्हणजे त्यांचा बौद्धिक स्पष्टतेवरचा अविचल विश्वास, आयुष्याच्या सर्वच
क्षेत्रांतील बुद्धिप्रामाण्य आणि राष्ट्र हे विज्ञान व वैज्ञानिक विचारांच्या
आधारेच प्रगती करू शकेल ह्यावरचा अढळ विश्वास (जो त्यांना जवाहरलाल नेहरू आणि होमी
भाभा ह्यांचेकडून मिळालेला होता) आहे. त्यांच्या स्मृतीचा आदर करण्याचा उत्तम
मार्ग म्हणजे त्यांना श्रद्धांजली वाहणे नसून, त्यांच्या धोरणांप्रती आणि
मान्यतांप्रती स्वतःस पुन्हा एकदा वाहून घेणे हाच आहे.”
संदर्भ
१.
रामण्णा,
राजा, भक्तीयात्रेची वर्षेः एक आत्मचरित्र, नवी दिल्ली, व्हायकिंग,
१९९१.
२.
श्रीनिवासन,
एम.आर., विदलन ते संदलनः भारताच्या अणुऊर्जा कार्यक्रमाची कहाणी, नवी दिल्ली, व्हायकिंग,
२००२.
३.
सिंग,
जगजित, काही विख्यात भारतीय शास्त्रज्ञ, नवी दिल्ली, प्रकाशन विभाग, भारत सरकार.
४.
सुंदरम्‌,
सी.व्ही., एल.व्ही.कृष्णन आणि टी.एस.अय्यंगार, भारतातील अणुऊर्जाः ५० वर्षे, मुंबई,
अणुऊर्जा विभाग, १९९८.
५.
पार्थसारथी, के.एस., रामण्णाः
शास्त्रज्ञांतील शिरोमणी, द हिंदू, ३०
सप्टेंबर २००४.
६.
श्रीनिवासन,
एम.आर., रामण्णा आणि अणुकार्यक्रम, द हिंदू, २८ सप्टेंबर २००४.
७.
श्रीकांतन्, बी.व्ही., राजा
रामण्णाः आठवणींतील वाटेवरून, करंट सायन्स, खंड ८७, क्र.८, पृष्ठ ११५०-५१,
२००४.
८.
राव,
के.आर., रामण्णाः एक व्यक्तीगत मानवंदना, करंट सायन्स, खंड ८७, क्र.८, पृष्ठ ११५२-५४, २००४.
९.
वैज्ञानिक
संशोधनातील व्यक्तीरेखाः सन्माननीय सदस्यांचा सहभाग, खंड १, पृष्ठ ४६०-४६२, नवी दिल्ली, इंडियन
नॅशनल सायन्स ऍकॅडमी, १९९५.
१०. अय्यंगार, पी.के., रामण्णांच्या
आठवणी, द हिंदू, २५ सप्टेंबर २००४.
[1]
विरक्तक म्हणजे
न्युट्रॉन. त्याचे औष्णिकीकरण म्हणजे त्याची ऊर्जा कमी करण्याची प्रक्रिया.
[2]
विमंदक म्हणजे
मॉडरेटर. विरक्तकांना मंद करण्याकरता वापरला जाणारा पदार्थ. सामान्यतः जड पाणी.
[3] ’सरक-पट्टी अभियांत्रिकी’ म्हणजे स्लाईड रूल इंजिनिअरिंग. सरक-पट्टी ही
फुटपट्टीसारख्या दोन अंकित पट्ट्या परस्पर-सापेक्ष एकमेकांवर सरकवून घात गणिते,
बेरीज-वजाबाकी सारख्या सोप्या प्रक्रियेने सोडविण्याकरताचे एक उपकरण असते.
अभियांत्रिकीत ते आकडेमोडीकरता वापरत असतात. समजून उमजून अभियांत्रिकी करण्याऐवजी,
केवळ आकडेमोडीवर आधारित अभियांत्रिकी करण्यास ’सरकपट्टी अभियांत्रिकी’ असे म्हटले
जाते.
मूळ इंग्रजी लेखाची संहिता
Raja Ramanna
India's Most Eminent Nuclear Physicist
Born: January 28, 1925
Died: 24th September, 2004
“All history revolves itself very easily into
the biography of a few stout and earnest persons.” - Ralph Waldo Emerson
“Lives of great men all remind us
We can make our lives sublime,
And, departing, leave behind us
Footprints on the sands of time.” - Henry
Wadsworth Longfellow
“A towering and multi-faceted personality,
Dr. Ramanna was always keen to contribute to national development with a sense
of mission in any capacity, which was evident in his role as a Union Minister
and Member of Parliament. For us in the science and technology community, Dr.
Ramanna was always a source of inspiration and a guide.”
-
A.P.J.
Abdul Kalam, The President of India
“Out of the uncertain beginnings in the
1950s, if we have today achieved the status of a “developed country” in nuclear
science and technology, it is in large measure a consequence of Dr. Ramanna’s
ideals, policies and efforts. He certainly leaves behind the proud legacy of a
magnificent edifice of scientific and technological achievements and
attainments, particularly towards the country’s energy and national security.”
-
P.
K. Iyengar, former Chairman of the Atomic Energy Commission, Govt. of India
Raja Ramanna was a multifaceted personality –
an eminent nuclear physicist, a highly accomplished technologist, an able
administrator, an inspiring leader, a gifted musician, a scholar of Sanskrit
literature and philosophy, and above all a completed human being. He made
important contributions, both theoretical and experimental, in various areas of
nuclear physics. He was not a so-called ivory tower scientist. Following the
ideals of his illustrious predecessors Homi Bhabha and Vikram Sarabhai in
India’s nuclear energy programme, Ramanna played an important role in placing
the country’s indigenous nuclear capabilities on a firm footing and in this
process his contributions towards shaping India’s energy and security programmes
are quite significant. In fact Ramanna is regarded as one of the most
successful creators of Science and Technology in India. Ramanna’s contribution
to India’s peaceful nuclear explosion experiment is well-known. India’s first
peaceful nuclear experiment was carried out underground in the Rajasthan desert
on May 18, 1974. As Ramanna later pointed out, “The Pokhran experiment was a
landmark in the history of nuclear research in the country. It was an assertion
of the technological advancement India had determined to perfect in the
post-independence era.”
Ramanna was a staunch patriot. He could have
easily settled abroad but he spurned the charm of living in a developed country
and responded to the call of Homi Bhabha and joined India’s effort to develop a
strong indigenous base of science and technology. He helped to create an
efficient manpower in the country. Ramanna had a deep interest in music. He
himself was an accomplished musician. He wrote a book on music, The structure
of Music in Raga and Western Music. He was actively involved in setting up the
Bangalore School of Music. Ramanna had interest in philosophy. He also took
keen interest in yoga. He had a sense of humour, that was subtle and enjoyable.
He was a very simple person and he was approachable to all.
Raja Ramanna was an able administrator. He
occupied many prestigious positions. He was the Director of the Bhaba Atomic
Research Centre (1972-78 and 1981-83). He was Scientific Advisor to the
Minister of Defence; Director-General, DRDO and Secretary for Defence Research,
Government of India (1978-81). He was Chairman of the Atomic Energy Commission
(1984-87). He was first Director of the National Institute of Advanced Studies,
Bangalore established by J. R. D. Tata. Ramanna served as the Minister of State
for Defence in the Union Cabinet (January to November 1990). Ramanna was a
nominated Member of the Parliament, Rajya Sabha, (August 1997-August 2003). He
was a member of the first National Security Advisory Board. In whichever
capacity he worked, he worked with a missionary zeal.
Ramanna was born in Tumkur in Karnataka on
January 28, 1925. Commenting on his parents, B. Ramanna and Rukminiamma,
Ramanna wrote in his autobiography: “My mother was born into a family of
considerable influence and wealth and was the youngest of a large family of
eight children. Her father was a district judge, a position of no mean stature
in those days…my mother was an intelligent woman. A voracious reader, she read
much of Shakespeare and Dickens, though Sir Walter Scot was her favourite. Her
deep forays into literature were possible because of her command over the
English language and it seemed to me there wasn’t a word in the English
dictionary she didn’t know. She was equally comfortable with Kannada and composed
poems and speeches in the language but had a slight contempt for its lack of
modernity. Considering all this, she wasn’t exactly avant-garde—she dressed in
traditional attire, was religious and even though she exchanged views on sex
with my older brothers these were thoroughly Victorian in their orientation.
She was superstitious, which was absolutely contradictory to her character, but
this could probably be explained as clinging to the old traditions because the
new trends were still unfamiliar ground. Yet she was fascinated by and
understood modern gadgets. She loved to repair electrical goods and was the
first woman in Mysore to use electricity for domestic purposes. She also spent
a lot of time in re-designing the house and making changes to the sewage
system.”
On his father he wrote: “My father, B.
Ramanna, was in the judicial service of the Mysore state and earned the
reputation of being a kind-hearted judge. Although he was reticient, he was
nevertheless a sociable person. A sports enthusiast, he loved playing tennis,
played a good game of billiards and was especially fond of bridge–a game he
played almost till the end of his life. My mother learnt to play bridge from
him, but never quite captured the subtelities of the game and they would often
launch into mutual criticisms after every rubber. In spite of the differences
in their temperaments, my parents made the best of their lives and were a major
influence in the growing up of all their children.”
Besides his parents Ramanna was greatly influenced
by one of his aunts. His mother’s sister Ramanna wrote: “Another member of the
family who was a quite influence on my life was my mother’s sister, Rajamma.
Widowed at a young age, Rajamma was considered a beauty as a young woman. After
she lost her husband, my grandparents, who were progressive, had her trained to
become a schoolteacher. Rajamma finally rose to become the headmistress of a
Government Middle School on a salary of fifty rupees a month…A fantastic
story-teller, Rajamma would often tell me stories from the Puranas and the
great epics. In retrospect that was the best education I ever received. I’m
proud of the fact that Raja, the name by which I am referred to by all my
friends, is taken from my aunt’s name—Rajamma.”
He had his early education in Mysore and
Bangalore. When his family shifted to Bangalore, Ramanna joined the Bishop
Cotton School. The school was part of an English public school system that had
been originally established as an orphanages of Anglo-Indian children. However,
by the time Ramanna joined the school its character had been totally changed.
It had become an elitist school. Commenting his school education Ramanna wrote:
“Although I managed to do well in school as far as studies were concerned, I
still felt somehow a misfit as I couldn’t conform to a major activity in the
curriculum set up by the British–sports. However, that did not pose a great
problem because I’d another support system–music. Classical music during my
school days, as evident today, was not particularly liked by many, but that did
not kill my enthusiasm for it because the then warden of my school, Canon
Elphick, was a music lover and I struck up a friendship with him…Yet another
teacher whom I remember fondly at school was Maurice Lanyon. A missionary, he
had come to India at a very young age, charged with the spirit of
self-sacrifice. Lanyon was an excellent musician, a good pianist and a baritone
with a fine voice and I used to wonder why, with his talent, he had come to
India and buried himself in missionary service. I was drawn to him and recall
several hours of playing the piano together and listening to lectures on
musicology…The Bishop Cotton School, was known for its discipline and I
benefited a lot from this. Despite facing problems of transition, my school
kept up standards and remained a good institution within the definition of
“good” of that period.” From Bishop Cotton School he went St Joseph’s School
for his intermediate studies.
After completing his intermediate studies at
St Joseph’s, Bangalore he joined the Madras Christian College in Tambaram. He
did very well in his intermediate examination. He was among the six students
who were selected for BSc (Honours) course majoring in physics. After obtaining
his BSc (Honours) degree in physics from Madras Christian College in Tambaram,
he went to England to work for his doctoral in the field of nuclear physics at
the King’s College, London, as Tata Scholar. He obtained his PhD degree in
1948.
Ramanna was deeply influenced by Homi
Jehangir Bhabha. He had met Bhabha for the first time in 1944. Ramanna was
introduced to Bhabha by Dr. Alfred Mistowski, an examiner from the Trinity
College of Music, who had to stay back in India due to the outbreak of the
Second World War. Recalling his first meeting with Bhabha, Ramanna wrote: “One
day, in 1944, Dr. Mistowski told me that there was a famous Indian scientist
and his mother spending their vacation in the state guest house where he was
staying and wondered whether, I, a science student, would like to meet them. He
said the scientist was also interested in music, especially in Mozart.
Apparently, they came down from their rooms every evening, formally dressed, in
order to listen to music on the gramophone records. ‘But,’ Dr. Mistowski said
‘you must of course know him, his name his Homi Bhabha.’ My meeting with Bhabha
would determine the course of the next several years of my life. But even as I
looked forward to the future, I was aware that my youth and my childhood would
now be in the past.” This was not to be the first and last interaction with
Bhabha. During one of his trips to London in 1947, Bhabha offered Ramanna a job
in Tata Institute of Fundamental Research, the cradle of India’s atomic energy
programme. Bhabha allowed Ramanna to complete his PhD. Ramanna joined the TIFR
on December 01, 1949. In those days TIFR was being developed. To quote B. V.
Sreekantan, a colleague of Ramanna in TIFR: “When Ramanna joined TIFR, the
institute had just been shifted from its first premises at Kenilworth, 54, Pedder
Road, Cumbala Hills in Bombay to the Yatcht Club premises and alteration work
of the building was in full swing. The so-called servants’ quarters of the
Yacht Club were converted as the hostel for unmarried scientists of TIFR.
Bhabha, who had known Ramanna’s interests and abilities in music, allotted him
two adjacent rooms in the top-most fourth floor of the hostel, one for Ramanna
and the other for his piano. The ground floor of the hostel became the nuclear
physics laboratory of Ramanna, where he started his work on nuclear fission and
scattering.”
Recalling his own impression of TIFR at the
time of his joining Ramanna wrote in autobiography: “I joined the TIFR when it
was in its fifth year and the initial problems of administration and finances
had been overcome. To begin with, it was essentially a laboratory confined to
aspects of science in which Bhabha was primarily interested. However, by the
time I arrived the institute had expanded and now even had a School of
Mathematics which helped it gain a stronger foothold as a major centre of
learning. Among others, the school boasted on its faculty, Dr. D. D. Kosambi,
who was not only an expert in differential geometry but was a numismatist,
historian, linguist, Sanskrit scholar and a pleasant man who was something of a
gourmet. I would have never learnt to appreciate Chinese food, especially
crabs, had he not taken me to the Nanking Restaurant, across the road”. Further
he continues, “Although Bhabha’s contribution to cosmic ray physics was
internationally known even before his return to India at the outbreak of the
War, the TIFR had yet to make its mark as a centre for scientific learning. Its
work in theoretical physics was known because of the work done by Bhabha and
his students, but the other branches had a long way to go. The experimental
group started by Bhabha deserves special mention because they became the
forerunners of all indigenous technological activity in the country and
heralded the beginnings of an extensive atomic energy programme in India. The
initiation of these activities was partly due to A. S. Rao, head of the
Department of Electronics, who started these programmes under the most
difficult of circumstances.”
Ramanna made important contributions in
several areas of neutron, nuclear and reactor physics. Ramanna played a leading
role in organizing physics and rector physics programmes at the Bhabha Atomic
Research Centre, Trombay. Ramanna was a young reactor physicist in the team
under Bhabha, when India’s first research reactor, Apsara, was commissioned on
August 04, 1956. M. R. Srinivasan, a former Chairman of the Atomic Energy
Commission wrote: “A team with varied skills took charge of different aspects
of the reactor. Raja Ramanna, a physicist from the Imperial College of Science
in London, drew up the requirements for neutronic experiments. K. S. Singhvi, a
theoretical physicist, headed the team’s theoretical work on the physics of the
reactor. A. S. Rao, an associate of Bhabha, was an electronics specialist in
cosmic ray studies using balloons that were being sent up at the Indian
Institute of Science, Bangalore. Rao was responsible for the control and
instrumentation work. N. Bhanu Prasad was responsible for overall design of the
reactor and auxiliary equipment. Homi Sethna, a chemical engineer, was manager
of the India Rare Earths Plant; this plant extended logistic support to the
construction of the swimming pool reactor. An important member of the team was
V. T. Krishnan, an old school mechanical engineer who had been teaching in an engineering
college in Maharashtra. He was put in charge of the construction of the reactor
building and the reactor pool.”
As a part of the studies relating to the
design and construction of Apsara, India’s first reactor, Ramanna studied the
process of neutron thermalisation in several moderating assemblies. Ramanna and
his group determined the neutron diffusion and slowing down constants in water
and beryllium oxide by using a pulsed neutron source. The neutron spectra
emerging out of these moderating assemblies were also studied. Apsara, once
commissioned, made intense thermal neutron beams available for basic research.
This prompted Ramanna to undertake a programme of experimental investigations
of secondary radiations emitted in thermal neutron-induced fission of U235.
Ramanna and his coworkers measured the energy and angular distributions of
prompt neutrons and gamma rays emitted by fission fragments. Such measurements
provided important information on the times of these radiations, presence of
scission neutrons, the average spin of the fission fragments and so on. The
investigations carried out by Ramanna and his coworkers on light charged
particle emission in fission induced by thermal and fast neutrons provided
important insight on the mechanism of emission of these particles. The
stochastic theory of fragment mass and charge distributions in fission is a
unique contribution of Ramanna to fission theory. The theory, which was based
on the model of a random exchange of nucleons between the two nascent fission
fragments prior to scission, could explain most of the observed features of
fragment mass and charge distribution in low energy fission and their
dependence on the excitation energy of the fissioning nucleus. A geometrical
interpretation of atomic and nuclear binding energies was another novel
contribution of Ramanna and his group.
Ramanna’s most important contribution was the
creation of a vast pool of trained scientific manpower. Thus M. R. Srinivasan,
a former Chairman of the Atomic Energy Commission, wrote: “The legacy of
Ramanna is that over a half century of his association with atomic energy
programme, he helped build up a large pool of scientists and technologists who
could take on new and challenging problems in nuclear science and technology
for national progress…” To develop the skilled manpower required for this task,
the BARC (DAE) Training School was established in 1957 under the leadership of
Ramanna. In his autobiography Ramanna wrote: “One aspect of the atomic energy
programme that I had a lot to do with was the BARC Training Programme. It was
imperative that well-trained scientists be involved in our programmes and as
I’ve said earlier the universities had become rather ineffectual in imparting
useful scientific education; again we did not want to deplete the universities
of the few good teachers by recruiting directly. It seemed a somewhat obvious
solution to utilize the services of the large number of trained instructors we
already had to teach a small number of bright students. The interaction, it was
felt, would not only benefit the students but also teachers who would be able
to concentrate on a few, particularly when the handful had already proved their
worth. It was these considerations that led to the creation of the BARC Training
School in 1957. Apart from churning out scientists for the future, the school
also helped greatly in stalling the emigration syndrome.” The training school
has proved to be remarkably successful. B. V. Sreekantan wrote: “…the
(training) school has produced more than 6000 scientists and engineers who are
manning various divisions of the Atomic Energy Establishment in different parts
of the country. It is indeed remarkable that some of the older alumni of this
school have achieved such distinction as becoming Chairman of Atomic Energy and
Space Commissions, Adviser to the Ministry of Defence, Directors of several
laboratories, Secretaries to Science Departments of Government of India, senior
professors at institutions like TIFR; some have moved to industry and some have
settled abroad in good positions…It would have made made a big difference if
this successful model had been adopted in many other fields of scientific
activity too.”
Ramanna encouraged creativity at every level.
He particularly encouraged the young scientists to take up challenging tasks.
In Ramanna’s schema of things there was no place for complacency or mediocrity.
K. S. Parthasarathy, who had the opportunity to work with Ramanna, said:
“During the Divisional Review Programme, he (Ramanna) started in BARC, the
senior staff of every division presented their work. We attended them primarily
to listen to Dr. Ramanna’s delightful and erudite concluding remarks. He would
cut the pretentious to size, compliment the deserving and point out areas for
further study. His incisive analysis was a treat; his acidic tongue lashed at
the mediocre. He hated “slide rule” engineering! He craved for originality and
creativity.”
Ramanna directly or indirectly helped to
build up a number of institutions in the country. In the early 1980s he took
the initiative for setting up a Centre for Advanced Technology at Indore,
devoted to the development for advanced accelerators, lasers and other related
technologies. He helped to establish the Variable Energy Cyclotron Centre (VEC)
at Kolkata. He was the founder-Director of the National Institute of Advanced
Studies (NIAS) at Bangalore established by JRD Tata. He was the Chairman, Board
of Governors of the Indian Institute of Technology Bombay (1972-78); President
of the Indian National Science Academy (1977-78); Member/Chairman, Scientific
Advisory Committee to the Director General, International Atomic Energy Agency;
President, 30th General Conference of the International Atomic Energy Agency
(1986).
Ramanna was associated with a number of
science academies and learned bodies. He was Vice President, Indian Academy of
Sciences (1977-79), President, Indian National Science Academy, New Delhi
(1977-78); President, General Conference of Atomic Energy Agency, Vienna (1986).
Among the various awards that he received included: Shanti Swarup Bhatnagar
Award (1963), Padma Vibhushan Award (1975), Meghnad Saha Medal of the Indian
National Science Academy (1984), R. D. Memorial Award (1985-86), Asutosh
Mookerjee Gold Medal (1996). He was awarded doctorate (honoris causa) by
several universities.
Any write-up on Ramanna would not be complete
without mentioning his love for music. He was not only an expert on music but
he himself was an accomplished musician. He was drawn to music at an early age.
To quote Ramanna: “My close association with Western music started with my
changing schools when I was six years old. The old school, called the Dalvoy
School, was an overcrowded cattle-shed and my parents realized that it would
not sut me. I was shifted to the Good Shephered Convent which was located on
the outskirts of Bangalore. The nuns of this convent had taught the members of
the royal family and enjoyed a good reputation. Apart from that, the main
advantage at this school was that they also taught European music. At home,
there was now the general feeling that because there was enough appreciation of
Carnatic music somebody should also study European music. It was decided
eventually that I make the effort and so began my piano lessons at the new
school at the ripe age of six. I guess the nuns at the convent must have been
conscientious but I was not particularly attracted to any of them except for
one outstanding lady, an Irish nun called Mother Maurice. She had been the
music teacher to the Yuvaraja’s son, Jaya Chamaraja, and all the princess of
Mysore court. Philomena Thumboo Chetty, a distinguished violinist of the
thirties, had also been her student. Mother Maurice was a sensitive teacher and
was particularly good with young children. It was she who made music an
indispensable part of life.”
Krisnaraja Wadiyar, the then Maharaja of
Mysore was a great admirer of young Ramanna’s abilities in music. Ramanna
valued this appreciation with gratitude. He wrote: “….I had the good fortune of
coming to the attention of the Mysore Maharaja. An ardent music-lover, the
Maharaja appreciated both Western and Indian music. His court was supported by
a good orchestra under the conductor Otto Schmidt, a German. The Maharaja also
patronized a host of Carnatic and Hindustani musicians, as was the tradition of
the time. Word reached him, through various sources, that I could play the
piano well and an audition was fixed for me at the Jaganmohan Palace in 1937. On
the day of the audition, the Maharaja listened intently to a new set pieces
that I played for him. Later, he came up for a chat and asked whether my
teachers were guiding me properly and whether they discriminated between me and
the European children. I was touched, the Maharaja was genuine in the care he
showed towards a twelve-year-old.”
Ramanna died on 24th September, 2004 at
Mumbai after a cardiac arrest. Ramanna is no more. We Indians must honour his
memory. But then as P. K. Iyengar has pointed out, Ramanna’s “more important
legacy is his uncompromising belief in intellectual clarity and rational
thinking in every facet of life, and his unwavering belief (which he inherited
from Jawaharlal Nehru and Homi Bhabha) that the nation could progress only by
embracing science and scientific thinking. The best way to honour his memory is
not through eulogies, but by rededicating ourselves to his policies and
belief.”
References
- Ramanna, Raja.
Years of Pilgrimage: An Autobiography. New Delhi: Viking, 1991.
- Srinivasan, M.
R. From Fission to Fusion: The Story of India’s Atomic Energy Programme.
New Delhi: Viking, 2002.
- Singh, Jagjit.
Some Eminent Indian Scientists. New Delhi: Publications Division, Govt. of
India.
- Sundaram, C.V.,
L. V. Krishnan, and T. S. Iyengar. Atomic Energy in India: 50 Years.
Mumbai: Department of Atomic Energy, 1998.
- Parthasarathy,
K. S. Ramanna: a doyen among scientists, The Hindu, September 30, 2004.
- Srinivasan, M.
R. Ramanna & the nuclear programme, The Hindu, September 28, 2004.
- Sreekantan, B.V.
Raja Ramanna–Down the Memory Lane. Current Science, Vol. 87, No. 8,
pp.1150-51, 2004.
- Rao, K. R. Raja
Ramanna-A Personal Tribute. Current Science, Vol. 87, No. 8, pp. 1152-54,
2004.
- Profiles in
Scientific Research: Contributions of the Fellows. Vol.1. pp. 460-62. New
Delhi: Indian National Science Academy, 1995.
- Iyengar, P.K.
Remembering Ramanna. The Hindu, September 25, 2004.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा
काय नुसते वाचता प्रतिसाद द्या
हातची राखून द्या पण दाद द्या
आंधळ्यांची दिव्यदृष्टी व्हा तुम्ही
अन् मुक्यांना नेमके संवाद द्या
जीव कासावीस झाला आमुचा
मूळचे नाही तरी अनुवाद द्या
कालची आश्वासने गेली कुठे?
ते पुन्हा येतील त्यांना याद द्या
वेगळे काही कशाला ऐकवा?
त्याच त्या कविताच सालाबाद द्या
एवढा बहिरेपणा नाही बरा,
हाक कोणीही दिली तर साद द्या
गोरगरिबांना कशाला भाकरी?
गोरगरिबांना अता उन्माद द्या
व्हायचे सैतान हे डोके रिते,
त्यास काही छंद लावा नाद द्या
- नामानिराळा, मनोगत डॉट कॉम २००५०६१४
.